TEKST OG FOTO: INGERID JORDAL

Verona Thompson (88) sit i eit lite forsamlingshus i Sunburg i Minnesota og drikk kaffi. Ho strevar litt med å finna orda, for det går lang tid mellom kvar gong ho snakkar norsk.

– Je vaks opp på en farm ved Norway Lake. Vi snakka bare norsk.

Når ho snakkar om ting ho gjorde i oppveksten, kjem orda lettare. Ho snakkar om korleis dei lokka kyrne heim att om kvelden.

– Så då kom kuen, og vi mjølka dem. Mamma og pappa mjølka dem, vi var små. Etter vi had mjølka dem, the krøtter went out and ate gress.

Dialekta er austlandsk med tjukk L, iblanda amerikanske ord og bøyingsendingar. Det er mange tiår sidan ho brukte norsk i daglegtale. Men då ho var lita jente på ein gard i Minnesota, var norsk det einaste språket ho kunne.

Sunburg er ein liten tettstad med knapt 100 innbyggjarar. På byskiltet, som er pryda med både norsk og amerikansk flagg, står det «Welcome to Sunburg. Syttende Mai annual celebration». Vi har køyrt to timar vestover frå millionbyen Minneapolis, og vi er verkeleg ute på landet. Her er duvande maisåkrar og lange, rette vegar utan ende. Her vil dei aller fleste ein treffer, påstå at dei er «one hundred percent Norwegian». Folk i desse traktene var nesten utelukkande norske innvandrarar.

Arvespråket etter emigrantane

Verona tilhøyrer den siste generasjonen av dei som snakkar amerikanorsk, nedarvingsspråket etter dei norske immigrantane som kom til Midtvesten på 1800-talet. Dei norske settlarane slo seg gjerne ned i klynger med andre frå Noreg, ofte frå det same området. På den måten har norske skikkar, norsk språk og ei heilt spesifikk norsk dialekt halde seg levande heilt sidan då. Men forvirringar oppstår når ein journalist frå Noreg, med dialekt frå Hardanger, skal spørja om noko. Verona har stort sett berre høyrt si eiga dialekt.

Veronas eine oldefar kom frå Leikanger i Sogn til Minnesota i 1868. No, 150 år seinare, kan Verona fortelja på norsk at ho likar å gå i kyrkja, at ho har ein gut og tre jenter, og at ho i helgene inviterer venninner på kaffiparty med småkaker. Dialekta hennar kjem frå besteforeldra på farssida, som var frå Gudbrandsdalen.

Fram til fyrste verdskrigen var det vanleg at både skulane og kyrkjene i områda med norske immigrantar var norskspråklege. Etter krigen endra haldninga til andre språk og kulturar seg, patriotismen auka, og det vart lagt større vekt på at engelsk var det viktigaste språket.

Verona har jobba på gard heile livet, men ho har òg vore lærar. No er ho enke og har flytta frå garden til ein eigen bustad i ein by i nærleiken. Ho køyrer framleis sjølv. Ho syner fram Norway Lake, eit område ved innsjøen der ho vaks opp. Huset har ein annan eigar no, men innsjøen er den same. Ei fin avveksling frå dei nær endelause jorda.

Luftskip

Leslie Ellingson har òg vore gardbrukar. Han bur framleis i huset på garden der han vart fødd for over 94 år sidan. Han vert henta med bil til sentrum av Sunburg.

– Eg har ikkje driver’s license, veit du, forklarer han.

Derfor kjem han seg heller ikkje til kyrkja kvar søndag. Religion er ein viktig del av livet til dei aller fleste her.

– Då eg var ung, tala presten norsk på kjerka, fortel han på kav halling. Leslie rakk å få litt undervisning på norsk, og delar av konfirmasjonsførebuingane. Derfor kan han ikkje berre snakka norsk, men også lesa ganske godt, noko som er uvanleg blant dei nolevande brukarane av amerikanorsk.

– Men eg høyrer på presta på television.

Dei fleste som snakkar amerikanorsk, brukar engelske ord for moderne fenomen. Ord som førarkort og fly fanst ikkje i det norske nedarvingsspråket. Derfor kallar Leslie og mange andre norskamerikanarar fly for «luftskip», ei omsetjing av «airplane».

Huset til Leslie er innhaldsrikt og vitnar om både norsk og amerikansk identitet. Ein kaps som reklamerer for National Rifle Association, ligg på ei gamal reisekiste i tre med norske namn inngraverte. I stova står plater med norsk musikk, ei utgåve av tidsskriftet Hallingen ligg på bordet, og eit broderi med ordet «Velkommen» heng på veggen.

Kona, som òg snakka norsk, døydde for 20 år sidan. Ungane hans kan nokre få norske ord. Han fortel at fleire han kjenner, snakkar norsk, men jo eldre han vert, jo sjeldnare treffer han dei.

Eit døyande språk med nye brukarar

– Amerikanorsk er eit døyande språk, seier Janne Bondi Johannessen, professor i lingvistikk ved Universitetet i Oslo. Ho har vore på fleire forskingsreiser i Midtvesten for å studera amerikanorsk.

– Dei aller fleste som har lært norsk heime som born, er no over 80 år, og dei har i liten grad vidareført språket til borna sine.

Men det finst ein del norskamerikanarar som har byrja å læra seg norsk språk i vaksen alder. Ein av dei er Ed Huseby. Han er godt vaksen, men vert likevel rekna som ein av dei unge norsktalande.

– Tru det eller ei, men som ungdom avviste eg ideen om at eg var av norsk avstamming. Eg tykte det var gamaldags og ville ikkje ha noko med det å gjera, seier Ed og ler. På hovudet har han ein kaps med teksten NORWAY, og i lomma har han ei lita norsk-engelsk ordbok.

– Bestemora mi kom frå Noreg, men ho sa alltid: «Vi er i Amerika, vi snakkar engelsk!»

Då han vart vaksen, innsåg han at dei norske røtene var viktige for han, så han byrja på norskkurs.

– Eg trur det er ein naturleg prosess. Det er ikkje vanleg at unge menneske tenkjer så mykje på historie, slektsgransking og røter. For meg kom vendepunktet då eg reiste på besøk til Noreg som 60-åring. Der møtte eg slektningar.

I motsetning til dei som lærte norsk heime, har ikkje Ed noka spesiell dialekt. Han snakkar normert bokmål med amerikansk aksent. For Ed er norsken ein måte å koma attende til røtene sine på.

– Det er ein del av det som gjer meg til meg.

Både Ed og søstera hans, Jane Huseby Norman, har engasjert seg i det norsk-amerikanske miljøet rundt Sunburg. Jane er primus motor for eit forsamlingshus kalla «Kultur Hus», der dei har norske arrangement som språkkurs og sel diverse suvenirar. Og Jane syr bunadar, som ser rimeleg autentiske ut.

Jane syner fram ei festdrakt frå Gudbrandsdalen som ho har laga sjølv. Ho stammar frå Koppang, men ho har laga fleire bunadar frå andre område òg.

– You should have been here syttende mai, seier ho.

Det er i slutten av juni og godt over 30 grader. Vadmålsstakken var ikkje fyrstevalet hennar i dag.

– I got it all organised … «uffda», seier ho, medan ho danderer kysa, som ikkje vil sitja heilt som ho skal. Ordet uffda er eit velbrukt uttrykk i Midtvesten, også blant dei som ikkje snakkar norsk. Det tyder om lag det same som her heime.

Skihopp og Uff-da

I byen Westby i nabostaten Wisconsin har dei til og med ein eigen «Uff-da-shoppe», som sel norskinspirerte suvenirar. På ein parkeringsplass står 88 år gamle Sam Bakkestuen. Han har det litt travelt, men fortel at han har slekt frå Gudbrandsdalen og snakka norsk som gutunge.

– I remember I went to New York as a young man. But I couldn't get lefsa there!

I nærleiken av Westby ligg dalen Coon Valley. Hit kom dei norske immigrantane allereie i 1840-åra. Dalføret minte dei kanskje litt om Noreg. Om det ikkje akkurat var vestlandske fjell og dalar, så var det ikkje ulikt landskapet på Austlandet, som dei fleste av nordmennene kom frå. Mange i dette området levde av å dyrka tobakk, og nordmenn var rekna som dugelege tobakksbønder. Under ein køyretur gjennom dalen ser vi norske flagg måla på eldre bygg og norske namn på gravplassane. På lang avstand kan vi også sjå eit skihoppanlegg.

Nesten alle i dalen er av norsk avstamming. På ein gard står skiltet Tip’s Old Country Carving. Her bur ekteparet Tilford «Tip» (86) og Eleanor Bagstad (84), som trefte kvarandre på ein bryllaupsfest i dalen for godt over 60 år sidan. Dei hugsar at då Tip skulle spørja far til Eleanor om handa hennar, var det heilt avgjerande for svaret at Tip var nordmann. Dei norske heldt nemleg saman.

Ekteparet har markert seg i det norsk-amerikanske miljøet. Som ungdom dreiv Tip med skihopping. Eleanor var musikalsk og spelte piano. Som godt vaksne debuterte dei som musikarar på plate, med gruppa «The Norskedalen trio». Tip hadde byrja å spela fele, og saman med ein venn på trekkspel spelte han og Eleanor skandinaviske songar og salmar på arrangement i heile øvre Midtvesten. Tip har òg drive mykje med treskjering i norsk stil.

I tillegg til å driva garden har Tip hatt mange ulike jobbar. Eleanor har vore lærar. No er dei begge pensjonerte, men huset ber preg av eit aktivt liv med stor kjærleik til tradisjonshandverk og musikk.

Dobbel identitet

Både Tip og Eleanor vaks opp med berre norsk språk i heimen fram til dei byrja på skulen, og familiane deira snakka dialekt frå Gudbrandsdalen. Dei seier at dei kjenner seg både norske og amerikanske.

– I guess both, seier Eleanor Bagstad. – Når vi snakka engelsk til faren vår, nekta han å svara. På den måten lærte vi norsk. Foreldra våre var ganske strenge. Som dei burde vera.

Ho fortel at som born lærte dei seg å vera nøgde med lite, og ho meiner at nøysemda og gleda over eit enkelt liv er ein del av den norske identiteten.

Kva synest du om at det norske språket no forsvinn frå dette området?

– Det er synd, men det er tidene som forandrar seg. Vi var ikkje like strenge som foreldra våre.

Tip er einig. Ekteparet har lært dei to døtrene sine ein del norsk, meir enn det som har vore vanleg i deira generasjon, men ingen av dei snakkar flytande.

– Det er kind of too bad, men det er ingenting vi kan gjera med det no.

– Om eg ikkje hadde vore av norsk avstamming, ville eg ikkje ha drive med det eg har drive med. Far min var snikkar, og eg lærte av han. Eg lærte òg å vera ærleg og setja pris på livet. No er eg godt over 80 og lurar på kvar tida vart av. Eg har hatt eit veldig godt liv med ei flott kone, born og barneborn, seier Tip.

Han fortel at han og Eleanor har vore i Noreg fleire gonger.

– Det var veldig interessant. Vi snakka jo norsk heime. Bestefar kom frå Noreg. Men eg høyrde aldri bestefar seia noko om livet i Noreg. Ikkje eit einaste ord. Eg trur det var slik at han hadde lagt det bak seg. Kanskje det var eit tøft liv.

All things Norwegian i Flom

Den vesle bygda Flom i Minnesota har også folk med sterke norske røter. Berre namnet fortel ein heil del. Her har tvillingane Arvid og Aaron Swensson budd heile livet, og med unntak av to år i militærteneste har dei budd saman. Som gutungar snakka dei norsk. Dei byrja med engelsk fyrst på skulen.

– Vil du sjå norskerommet vårt? spør brørne og syner veg inn i sjølve storstova. Det norske rommet er verkeleg eit norskerom. Ei gedigen rosemåla himmelseng med snirkla utskjeringar tek opp mykje av plassen. Rommet er fullt av tradisjonshandverk. Brørne fortel at dei har gått på kurs for å læra seg ulike typar handverk, treskjering, rosemåling, knivlaging. Over garasjen har dei snikkarbu. Overalt står suvenirar og bøker om Noreg, spesielt om Sør-Trøndelag. Besteforeldra til Arvid og Aaron kom frå Tydal, og som born hadde brørne mykje kontakt med dei.

– På veg heim frå skulen stakk vi alltid innom bestemor. Ho gav oss mat, snakka ikkje eit ord engelsk, og ho kunne heller ikkje sjå skilnad på oss. Ho spurde alltid kven som var kven!

Som dei fleste på landsbygda gjekk brørne på ein liten country school, der åtte klassetrinn var samla i eitt rom. Dei hugsar at dei eldre ungane erta dei for norsken.

– Men alle som budde i Flom, var norske. Kanskje ikkje læraren, for ho har fortalt oss seinare at Aaron kom og bad henne om «spicker», altså spikar, men ho forstod ikkje kva han ville ha. Far vår var snikkar, så han hadde alltid spikar i lomma.

At bestemora ikkje såg forskjell på dei to gutane, tok dei ikkje ille opp. No har dei runda 80 år, og Aaron og Arvid er framleis svært like av utsjånad, og dei kler seg i identiske klede kvar dag. Men språket har endra seg, også hos dei.

Snakkar de framleis norsk saman?

– Nei. No snakkar vi norsk berre når vi har besøk frå Noreg eller er med andre som kan snakka norsk. Vi har alltid vore stolte over den norske arven vår og over at vi kan snakka norsk. No er det ikkje så mange som er yngre enn oss som kan det lenger.

---

Forskar på amerikanorsk grammatikk

Lingvist Yvonne van Baal har tatt doktorgraden på dobbel bestemming i amerikanorsk. Ho er opprinneleg frå Nederland, men har budd fleire år i Noreg. På to reiser i Midtvesten har ho studert amerikanorsk under rettleiing frå Janne Bondi Johannessen ved Universitetet i Oslo.

Kvifor ville du studera amerikanorsk?

– Eg hadde både personlege og akademiske grunnar. For det fyrste vart eg svært fascinert då eg høyrde at det finst folk som snakkar amerikanorsk, og at eit slikt språk var bevart så godt over så lang tid. Det å vera i ein liten, avsidesliggjande landsby i Wisconsin og verta møtt av ein eldre mann som seier «takk for sist», det er ei spesiell oppleving.

Og dobbelt bestemming?

– Dobbelt bestemming er ein spesiell type markering i norsk, som vert markert ved både føresett determinativ og eit suffiks på substantivet, f.eks. «den kvite hesten». Dette grammatiske fenomenet er vanskeleg å læra – også for einspråklege born som veks opp i Noreg. Eg tenkte at det truleg vil vera endå vanskelegare for tospråklege, som i tillegg vert så lite eksponerte for norsk i det daglege.

Kva var det mest interessante du fann ut?

– At dei som ikkje meistra dobbel bestemming, i dei fleste tilfelle droppa determinativet framfor, altså «den», og berre sa «kvite hesten». Hadde dei droppa suffikset og sagt «den kvite hest», hadde det nærma seg engelsk oppbygging, «the white horse». Det er det ein kunne forventa, sidan dei lever i eit engelskspråkleg samfunn. I staden beveger språket seg lenger unna både engelsk og norsk.

Kva hadde norsk å seia for dei du trefte?

– Eg trefte om lag 40–50 menneske som snakka ulike gradar av amerikanorsk. For alle var språket svært viktig, og dei var glade og stolte over å kunna snakka norsk. Dei var spesielt begeistra over å kunna snakka norsk med folk som var såpass unge som meg, fordi så godt som alle dei norskspråklege er over 80 år. Nokre sa at det var synd at borna deira ikkje snakka norsk, men dei fortalde òg om korleis dei sjølv hadde vorte irettesette for å snakka norsk då dei byrja på engelskspråkleg skule. Dette bidrog nok til at dei ikkje førte norsken vidare til neste generasjon. Generelt vil eg seia at språket er svært viktig for kjensla av tilhøyrsle. Mitt inntrykk er at einspråklege er mindre medvitne om dette enn fleirspråklege. Det gir absolutt meining at menneske som kjem til eit nytt og framandt land, vil halda saman med andre som snakkar same språk og har same kultur som dei. Uansett om det er nordmenn som dreg til USA, eller pakistanarar som kjem til Noreg.